Sau nhiều lần sửa đổi, Luật Bảo hiểm xã hội đã điều chỉnh cách tính tỷ lệ lương hưu của lao động. Trước năm 2018, với mỗi năm tham gia bảo hiểm xã hội (BHXH), nữ được cộng 3%, nam 2% cho đến khi đạt tối đa 75% bình quân tiền lương tính đóng BHXH. Từ năm 2018 trở đi, cả nam và nữ đều là 2%.

Tỷ lệ tích lũy lương hưu sau mỗi năm đóng BHXH và thời gian tham gia để đạt mức lương hưu tối đa 75% thay đổi từ năm 2018. Đồ họa: Tiến Thành

Từ năm 2016, tỷ lệ khấu trừ mức hưởng với người về hưu sớm là 2%, thay vì 1% như trước. Luật quy định lao động làm việc trong điều kiện bình thường muốn nghỉ hưu trước tuổi (lộ trình tăng dần nam đạt 62, nữ 60 tuổi) ngoài đóng đủ 20 năm BHXH phải có kết quả giám định suy giảm khả năng lao động 61% trở lên.

Thời gian nghỉ trước không quá 5 năm với người suy giảm từ 61% đến dưới 81% và không quá 10 tuổi với người suy giảm trên 81%. Với mỗi năm nghỉ hưu trước tuổi, lao động sẽ bị trừ 2% tỷ lệ hưởng lương hưu.

Nếu suy giảm dưới 61%, lao động không đủ điều kiện về hưu sớm. Nếu vẫn muốn nghỉ việc thì thời gian đóng BHXH của lao động sẽ được bảo lưu trong hệ thống cho tới khi đủ tuổi mới được lĩnh lương hưu và không bị trừ % khi hưởng.

Ví dụ, năm 2023, lao động nữ 54 tuổi, tham gia BHXH 35 năm, bị suy giảm khả năng lao động 61%, chọn về hưu sớm trong khi đủ tuổi quy định phải là 56. Người này sẽ được hưởng lương hưu 71% (bị trừ 4% do nghỉ sớm 2 năm) cùng khoản trợ cấp một lần là 2,5 lần bình quân tiền lương tính đóng BHXH cho 5 năm vượt khung.

Nếu lao động nam tích lũy trên 35 năm, nữ trên 30 năm BHXH thì ngoài lương hưu tối đa 75% sẽ được nhận trợ cấp một lần cho mỗi năm bằng 0,5 lần mức bình quân tiền lương tính đóng bảo hiểm. Dự thảo Luật Bảo hiểm xã hội sửa đổi đề xuất người thuộc nhóm trên mà tiếp tục đóng BHXH thì trợ cấp cho mỗi năm vượt bằng 2 lần mức bình quân tiền lương làm căn cứ đóng.

Người cao tuổi Hà Nội thư giãn bên hồ Gươm. Ảnh: Ngọc Thành

Nhiều chuyên gia đánh giá trợ cấp 0,5 lần bình quân tiền đóng là quá thấp vì tổng tiền đóng vào quỹ mỗi năm bằng 2,64 tháng lương. "Luật sửa đổi cần nâng trợ cấp lên thấp nhất bằng 2 lần bình quân tiền đóng", một chuyên gia an sinh kiến nghị.

Ông cũng cho rằng đề xuất trợ cấp cho người đã hưởng lương hưu tối đa 75% mà tiếp tục tham gia BHXH ít khả thi, mức hưởng quá thấp, không hấp dẫn trong khi họ phải trích đóng toàn bộ 22% vào Quỹ Hưu trí. Lao động đã hưởng tối đa lương hưu 75% thường muốn nghỉ ngơi hưởng tuổi già chứ ít chọn đóng tiếp.

Chung quan điểm, ông Tạ Văn Dưỡng, Trưởng ban Chính sách pháp luật và Quan hệ lao động, Liên đoàn Lao động Hà Nội, cho rằng việc khấu trừ tỷ lệ hưởng 2% khi lao động nghỉ hưu sớm khiến người tham gia thấy thiệt thòi. Trong khi đó mỗi năm đóng vượt khung lại chỉ được trợ cấp 0,5 lần bình quân tiền lương tính đóng. Đây là nghịch lý. Nhiều lao động dù thấy bất lợi, vẫn chọn "chốt sổ" về hưu sớm chứ không tha thiết ở lại hệ thống.

"Họ cảm thấy chưa công bằng giữa đóng và hưởng. Qua tiếp xúc cử tri, lao động mong muốn được hưởng khoản trợ cấp này phải đúng bằng số tiền đã đóng vào Quỹ hoặc ít nhất bằng 2 lần bình quân tiền lương đóng", ông Dưỡng nói. Ví dụ người đóng vượt khung 10 năm thì mức trợ cấp thấp nhất nên được hưởng phải là 20 tháng bình quân tiền đóng chứ không phải 5 tháng như luật hiện hành.

Theo ông, "được về hưu sớm" vẫn là trăn trở lớn nhất của lao động trực tiếp sản xuất. Tăng tuổi nghỉ hưu được quy định trong Bộ luật Lao động, song Luật Bảo hiểm xã hội vẫn có thể điều chỉnh về tuổi hưởng, điều kiện hưởng và cách tính lương hưu vì gắn với chế độ hưu trí, an sinh, chứ không nặng về quan hệ lao động.

Tuổi nghỉ hưu tăng lên 60-62 trong khi công nhân trực tiếp sản xuất khó bám trụ nhà máy ở tuổi 45-50. Nhiều người dù muốn ở lại cũng khó, do doanh nghiệp cắt giảm, thậm chí tìm cớ sắp xếp lại sản xuất, nhưng thực chất là sa thải lao động lớn tuổi. Nhiều người rời nhà máy, lo chạy ăn từng bữa chứ đừng nói là tiếp tục tham gia BHXH dù là tự nguyện. Lao động khi ấy thường chọn rút BHXH một lần chứ không chờ hưu trí.

Ông Dưỡng kiến nghị luật sửa đổi có thể tính tới phương án hoán đổi thời gian đóng vượt khung cho số năm còn thiếu với trường hợp nghỉ hưu trước tuổi. Điều kiện ràng buộc là thời gian hoán đổi không quá 5 năm, chứ không tính cơ học đóng vượt khung 10 năm thì được quy đổi nghỉ hưu sớm 10 năm. Thực tế cho thấy nhiều lao động đóng BHXH gần 40 năm, đã đủ thời gian hưởng tối đa 75% nhưng vẫn chưa đủ tuổi nghỉ hưu nên rất nản.

Ngoài ra, với những quỹ ngắn hạn như Ốm đau thai sản, Tai nạn lao động bệnh nghề nghiệp cần mở rộng người hưởng, tăng mức hưởng, giảm thủ tục hành chính để lao động dễ tiếp cận. "Sửa luật để tăng tính hấp dẫn, vì quyền lợi của lao động thì phải cho họ thấy rõ cái lợi đó, tự họ cân nhắc ở lại lâu dài với hệ thống", ông Dưỡng nêu quan điểm.

Ông Nguyễn Duy Cường, Vụ phó Bảo hiểm xã hội, Bộ Lao động Thương binh và Xã hội, lý giải quy định trợ cấp cho người đóng vượt khung nhằm khuyến khích lao động tiếp tục làm việc và đóng BHXH sau độ tuổi nghỉ hưu.

Người nghỉ hưu sớm hơn tuổi quy định thì không tiếp tục đóng góp trong khi Quỹ Hưu trí phải chi trả sớm, do đó không thể yêu cầu được hưởng như người nghỉ hưu đúng tuổi. Việc bị trừ tỷ lệ hưởng lương hưu do nghỉ hưu trước tuổi là phù hợp với nguyên tắc đóng hưởng, thông lệ quốc tế và mới đảm bảo công bằng với những người nghỉ đúng tuổi.

Việc trợ cấp một lần khi nghỉ hưu bằng 0,5 tháng bình quân cho mỗi năm đóng vượt khung nhằm ghi nhận quá trình tham gia lâu dài của người lao động. Ông Cường cho biết khoản trợ cấp này đã được nới ra, trước đây khống chế mức hưởng tối đa 5 tháng.

Với kiến nghị hoán đổi năm đóng vượt khung cho thời gian còn thiếu để về hưu sớm, ông Cường cho hay vấn đề tuổi nghỉ hưu đã được quy định tại Bộ luật Lao động năm 2019, trong đó xác định cụ thể trường hợp được nghỉ hưu trước tuổi quy định. Nguyên lý BHXH và thông lệ quốc tế chưa ghi nhận việc hoán đổi năm đóng để nghỉ hưu sớm.

Chính sách BHXH được thiết kế kết hợp hai nguyên tắc đóng hưởng lẫn chia sẻ. Với hưu trí thì nặng về nguyên tắc đóng hưởng, còn các chế độ ngắn hạn như ốm đau, thai sản, tai nạn lao động lại mang tính chia sẻ nhiều hơn. "Đã là BHXH thì đều phải có nguyên tắc này, tùy từng chế độ mà mức độ khác nhau, không có chế độ nào tuyệt đối đóng hưởng hay tuyệt đối chia sẻ", ông lý giải.

Nhìn lại chặng đường gần 20 năm sau nhiều lần sửa đổi luật, ông Cường cho biết các lần sửa đổi trước đã tập trung biện pháp nhằm đảm bảo cân đối lâu dài cho Quỹ Hưu trí tử tuất. Lần sửa đổi này ưu tiên việc mở rộng diện bao phủ, gia tăng quyền lợi để lao động ở lại lâu dài với hệ thống.

Theo thống kê của ngành bảo hiểm xã hội, chênh lệch giữa số người đóng và người hưởng lương hưu ngày càng ít đi. Năm 1996 có 217 người đóng BHXH thì một người hưởng, năm 2000 số người đóng giảm còn 34; năm 2016 còn 9 người và thời điểm hiện tại còn khoảng 6,5 người đóng cho một người hưởng.

Hồng Chiêu